«ابو جعفر محمّد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی»، معروف به «شیخ صدوق» (ابن بابویه)، از دانشمندان و مفاخر فقهای شیعه و محدّث عالی مقام در نیمه دوّم قرن چهارم هجری به دنیا آمد .

بعد از سال 305 ه. ق. که نایب دوّم حضرت امام زمان (عجلّ الله تعالی فرجه الشریف) از دنیا رفت، شیخ اجل «حسین بن روح نوبختی» به عنوان نایب سوّم حضرت مهدی (عجلّ الله تعالی فرجه الشریف) بین ایشان و شیعیان گردید .

«علی بن بابویه قمی»، پدر «شیخ صدوق» که از عُلمای «قم» بود، وارد «بغداد» شد، و چون تا آن زمان صاحب فرزندی نشده بود، و از این نظر رنج می بُرد، لذا فرصت را مغتنم شمرد، و ضمن نامه ای به «حسین بن روح نوبختی»، از او تقاضا نمود که در حین شرفیابی به محضر حضرت مهدی (عجلّ الله تعالی فرجه الشریف) علیه السلام، نامه ی او را به آن حضرت تقدیم نماید .

«علی بن بابویه قمی» در آن نامه، اشتیاق خود را به داشتن پسری ابراز کرده بود، و پاسخ حضرت امام زمان (عجلّ الله تعالی فرجه الشریف) هم به او رسید که «ما برای تو دعا کردیم و به زودی خداوند پسری و یا پسرانی فقیه و پاک سرشت به تو خواهد داد ...»

به این ترتیب، عنایت الهی شامل حالِ وی شده و دعای حضرت حجت بن الحسن (علیه السلام) به سال 311 ه. ق. با تولد «شیخ صدوق» تحقق یافت . اسناد این روایت معتبر، چنانچه «شیخ صدوق» خود در کتاب گرانقدرش «کمال الدین» آورده است ... و «شیخ طوسی» در کتاب «غیبت» صفحه 195، این حدیث را آورده و همچنین این حدیث را دانشمند رجال شناس «شیخ نجاشی» در کتاب خود صفحه 184 نقل کرده است .

«شیخ صدوق» در روزگار جوانی، پس از فرا گرفتن علوم مقدماتی، علم حدیث و فقه را از مفاخر فقها و محدثین «قم»، همچون پدرش «علی بن بابویه» و «محمّد بن حسن بن ولید»، پیشوای فقهای «قم»، «احمد بن علی بن ابراهیم قمی»، «حسین بن ادریس قمی»، ... آموخت و چون در روزگار سلاطین شیعی «آل بویه» به سَر می بُرده و آنها بر قسمت اعظم دنیای اسلام تسلّط داشتند، به منظور دیدار مشایخ دیگر در سایرِ نقاط شیعه نشین، و سیر و سیاحت به مسافرت دور و درازی همّت گماشت .

«شیخ صدوق»، هنگامی که به «بلخ» رفت، با «ابوعبدالله نعمت رقیب» ملاقات داشته و کتاب «من لایحضره الفقیه» را به نام او نوشته است .

«شیخ صدوق» در سال 347 ه. ق. در «شهر ری» از «ابوالحسن محمّد بن احمد بن علی اسدی»، معروف به «ابن جراده بردعی» حدیث فرا گرفت و در سال 352 ه. ق. در «نیشابور» از محضر علمای آن سامان، همچون «ابوعلی حسین بن احمد بیهقی، عبدالرحمن محمّد بن عبدوس»، استماع حدیث نموده و در «مرو» از افرادی همچون، «ابوالحسن محمّد بن علی بن فقیه» و «ابو یوسف رافع بن عبدالله» به اخذ حدیث توفیق یافت که در «کوفه»، «مکّه معظمه»، «بغداد»، «بلخ» و «سرخس» استماع حدیث داشته است .

در سال 347 ه. ق. به تقاضای «رکن الدوله دیلمی» در «شهر ری»، اقامت و به رهبری علمی و مذهبی شیعیان عصر پرداخته است .

شخصیت علمی و معنوی «شیخ صدوق» چنان بود که فقها و دانشمندان شیعه، هر جا به نام وی می رسیدند، از او با بهترین عبارات یاد می کردند، چنانچه فقیه عظیم الشأن «بحرالعلوم»، او را «رئیس محدثین» خوانده است .

«شیخ ابو جعفر محمّد بن بابویه قمی»، معروف به «شیخ صدوق»، پس از هفتاد چند سال زندگی پُرافتخار در زیر سایه حضرت امام زمان (عجلّ الله تعالی فرجه الشریف)، و انجام مسافرت های طولانی و تصنیف 300 جلد کتاب با ارزش، سرانجام در سال 381 ه. ق. در «شهر ری» چشم از جهان فرو بست و آرامگاهش، امروز در «شهر ری» به نام «ابن بابویه» مشهور و زیارتگاه عاشقان و شیعیان است .

تألیفات و آثار مکتوب

«شیخ طوسی» نوشته که «شیخ صدوق»، 300 جلد کتاب تألیف کرده و در فهرست خود، 40 کتاب، و «شیخ نجاشی»، 189 عنوان کتاب به او منسوب کرده است .

فهرست برخی از آثار :

- من لایحضره الفقیه

- کمال الدین و اتمام النعمه

- کتاب «امالی»

- کتاب «صفات شیعه»

- عیون الاخبار امام رضا (علیه السلام)

- کتاب «مصادقه الاخوان»

- کتاب «خصال»

- کتاب «علل الشرایع»

- کتاب «توحید»

- کتاب «اثبات ولایت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)

- کتاب «معرفت»

- کتاب «مدینه العلم»

- کتاب «مقنع در فقه»

- کتاب «معانی الاخبار»

- کتاب «مشیخته الفقیه»

تهیه و تنظیم ... منیژه شهرابی