«کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی»، معروف به «ابن میثم بحرانی»، از متفکران و عالِمان شیعه، در سال 636 ه. ق. در «بحرین» متولد شد و در سال 699 ه. ق. درگذشت (1) .

براساس اعلام «مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی»، «ابن میثم»، تحقیقات گسترده ای در فقه، فلسفه و علم کلام داشت و علاوه بر آن در علوم حکمی و فنون عقلی و نیز عرفان، ذوقی بسیار داشت و تألیفاتی در این زمینه ها دارد .

«بحرین» از دیرباز، یکی از مراکز شیعه امامیه بوده است، مؤلف «معجم البلدان»، هنگامی که درباره کشور «عمان» سخن می گوید، می نویسد : «اهل بحرین، همگی شیعه هستند، مگر کسی که اتفاقی به آنجا رفته باشد و بیگانه باشد (2) .»

آنچه از شواهد برمی آید، «ابن میثم»، حیات علمی خود را از سنین کودکی آغاز کرد و از دانشوران «بحرین»، علوم عصر خویش را بی خوبی فرا گرفت و این مطلب، به این دلیل است که گویند عالِمان «عراق»، و «حلّه»، به چیره دستی «ابن میثم» در علوم مختلف، اذعان داشتند (3) .

استادان

1- خواجه نصیرالدین طوسی («ابن میثم» در محضر این استاد بزرگ، حکمت را فراگرفت . «شیخ طوسی» نیز در تبحّر وی در علم کلام و حکمت گواهی داده است و وی را بسیار ستوده است .)

2- جمال الدین علی بن سلمان بحرانی (متوفای 672 ه. ق.) («علاّمه حلّی» درباره «علی بن سلیمان» می گوید : وی به علوم عقلی و نقلی آگاه بود و همچنین شناخت کاملی نسبت به قواعد حکما داشت .)

3- نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن هذلی (معروف به محقق حلّی)، (متوفای 672 ه. ق.) (کتاب فقهی محقق «شرائع الاسلام»، مدّت ها در حوزه های علمیه به عنوان «فقه استدلالی» تدریس می شد . وی در زمینه ادبیات عب، چهره ای شناخته شده بود و احتمال دارد «ابن میثم» در محضر این استاد، فقه و ادبیات را فراگرفته باشد (4) .

چگونگی سفر ابن میثم به عراق

دانشوران «بغداد» و «حلّه»، که آوازه «ابن میثم» را شنیده و برخی از آثارش را نیز مطالعه کرده بودند، نامه ای برایش ارسال کردند تا با حضور خود در «عراق»، حوزه درس آنجا را رونق بیشتری ببخشد . در بخشی از این نامه آمده است :

«شگفت آور است که شما با وجود تسلّطی که در تمام علوم و معارف دارید، در کُنج عُزلت و گوشه نشینی باقی بمانید .»

«ابن میثم»، پس از دریافت نامه، جواب آنان را با دو بیت شعر ارسال کرد :

طلبت فنون العلم ابغی بها العلا

فقصر بی علما سموت به القل

تبیین لی ان المحاسن کلها

فروع و ان المال فیها هو الاصل

من انواع علوم و فنون را فراگرفتم تا به مقام والایی برسم، امّا تنگدستی و فقر، مرا از رسیدن به این هدف بازداشت . پس آشکارا دانستم که تمام نیکی ها و خوبی ها، فرع هستند و مال و ثروت، اصل است .

«ابن میثم» به این وسیله، به آن علما این موضوع را گوشزد کرد که : عدّه ای از روی نادانی مالِ بی ارزش دنیا را به کمالات علمی و معنوی ترجیح می دهند .

سفر به عراق

«ابن میثم» پس از ورود به «عراق»، لباس های مندرس و کهنه پوشید و در کلاس درسی که دانش پژوهان زیادی حضور داشتند، شرکت کرد و در آستانه درب نشست .

مدّتی که از کلاس درس، سپری شد، سئوالی پیش آمد و هیچ کدام از حاضران نتوانستند به آن پاسخ دهند، «ابن میثم» پاسخ را بیان کرد، امّا هیچ کدام از دانشجویان به او توجهی نکردند، حتّی یکی از آنها گفت : مثل اینکه تو هم چند صباحی درس خوانده ای !

پس از اِتمام، هنگامی که سفره غذا پهن شد، به او تعارف نکردند که بر سر سفره بنشیند، فقط مقدار کمی غذا، برایش آوردند .

«ابن میثم» فردای آن روز با لباس های فاخر و اشرافی به مجلس درس وارد شد، همگی به احترامِ او از جای برخاسته و وی را به بالای مجلس راهنمایی کردند .

درس همانند هر روز آغاز شد، «ابن میثم»، در میانه درس، مطالبی را که صحّت نداشت، عمداً به زبان راند، حُضار بدون توجه به محتوای گفتارِ وی، زبان به تصدیق او گشوده و آفرین گفتند .

هنگام غذا خوردن که فرا رسید، نسبت به «ابن میثم»، احترام زیادی قائل شده و او را به غذا خوردن دعوت کردند . در این هنگام، «ابن میثم»، آستین لباس را به طرف ظرف غذا گرفت و گفت : کُل یا کمی ! ای آستین بخور !

حُضار با تعجب پرسیدند : این چه حرف و عملی است ؟!

«ابن میثم» در جواب فرمود : هم? این غذاهای لذیذ، برای آستین و جامه های قیمتی من است، نَه خودِ من ! زیرا من همان فقیری هستم که دیروز در همین مجلس حضور یافتم و هیچ کدام از شما به من توجهی نکردید و سخنان درست مرا نپذیرفتید، امّا امروز در قالب یک فرد پولدار شرکت کردم، مورد احترام قرار گرفتم و سخنان باطل و بی اساس من مورد پذیرش شما قرار گرفت !

«ابن میثم» در پایان فرمود : من، ابن میثم بحرانی هستم که دعوتم کردید، قبلاً همین عمل امروز شما را گوشزد کردم و نوشتم که شما، جهل با پولداری را بر علم همراه فقر، ترجیح می دهید ! (5)

آثار

1- مصباح السالکین (شرح نهج البلاغه)، این کتاب مشهورترین و مهم ترین اثر «ابن میثم» است که به «عطاء ملک جوینی» اهداء کرده است .)

«ابن میثم»، سه شرح بر «نهج البلاغه» نوشته است :

الف) شرح بزرگ نهج البلاغه که «مصباح السالکین» نام دارد .

ب) شرح نهج البلاغه، متوسط یا کوچک که از شرح «نهج البلاغه» کبیر گرفته شده است . «ابن میثم»، بنا به درخواست «عطاء ملک جوینی»، برای فرزندان او، شرح بزرگ را خلاصه برداری نموده و در پایان کتاب، یاد آور می شود که «هذا مصباح السالکین لنهج البلاغه»

ج) شرح سوم نهج البلاغه که احتمال دارد، این شرح سوم، همان شرح صد کلمه حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) باشد (6) .

2- القواعد فی علم الکلام

3- النجاه فی القیامه فی تحقیق امر الامامه

4- رساله فی الوحی و الالهام

5- شرح حدیث المنزله (این اثر، شرح یک حدیث از حضرت محمّد رسول الله (ص) در مورد خلافت حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) است .)

6- شرح المأه الکلمه المرتضویه

7- المعراج السماوی

7- استقصاء النظر فی امامه الائمه الاثنی عشر

8- شرح اشارات علی بن سلیمان بحرانی (متوفای 672، ه. ق.) («علی بن سلیمان بحرانی»، کتابی به نام «اشاران الواصلین» در باب الهیات و کلام و حکمت نوشته است، که به «اشارات» معروف شد . «ابن میثم» بر کتاب استادش، شرح نوشته است .)

مرگ ابن میثم

آن گونه که در کتاب «کشف الحجب» آمده، «ابن میثم» پس از آن که به «بحرین» بازگشت، در سال 699 ه. ق. درگذشته است .

آرامگاه این عالِم وارسته در روستای «هلتا»، یکی از روستاهای سه گانه «ماحوز» در «بحرین» است . «شیخ عباس قمی» و صاحب «الذریعه» به این محل اشاره دارند . در کتاب شرح «نهج البلاغه» آمده است : وی پس از وفات، در مقبره جدّش «المعلی» در قریه «هلتا» به خاک سپرده شد (7) .

پی نوشت

1- نقل از شیخ سلیمان بحرانی، در کتاب «تراجم علماء بحرین»، برگرفته شده از «لؤلؤه البحرین»، نوشته «شیخ یوسف بحرانی»، با تعلیق «سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ص 259

2- معجم البلدان، یاقوت حموی، ج 4، ص 150

3- مجله پژوهش و حوزه، سال 2، ش 7، ص 83

4- اعیان الشیعه، ج 8، ص 247 / اعیان الشیعه، ج 4، ص 89 و 90

5- مفاخر اسلام، ج 4، ص 192 الی 198

6- الذریعه، ج 1، ص 149 الی 150 / شروح نهج البلاغه، حسین جمعه العاملی، ص 7 الی 86، بیروت، چاپ اول، 1403 ه. ق.

7- شرح نهج البلاغه، ابن میثم، ص 25

برگرفته از سایت اندیشه قم، مقاله ای مهدی احمدی، تلخیص از کتاب گلشن ابرار، ج 4، ص 61 ... با دخل و تصرّف و ویرایش ... منیژه شهرابی