اهل بیت (ع) مظاهر عینی اسماء حُسنای الهی

آشنایان با آثار عرفانی امام خمینی (قدس سره) به خوبی می دانند که آنچه در آثار عرفانی امام درباره اهل بیت(ع) آمده، با آن گستردگی، زیبایی، جامعیت و دقت، در دیگر آثار عرفانی یافت نمی شود . در حقیقت، بسیاری از اسرار و ساحت های وجودی اهل بیت (ع) توسط عرفان امام خمینی کشف شده یا تفسیر عرفانی عمیقی از آن ارائه گردیده است .

خداوند سبحان در قرآن کریم می فرماید :

«وَ للَّهِ الأَسمَاءُ الحُْسنى فَادْعُوهُ بهَا وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فى أَسمَئهِ سیُجْزَوْنَ مَا کانُوا یَعْمَلُونَ» ، «خدا را نام‏ هاى نیکوتر است او را بدانها بخوانید و کسانى را که در نام‏هاى وى کجروى مى‏کنند واگذارید . به زودى سزاى اعمالى را که مى‏کرده‏ اند خواهند دید» سوره اعراف، آیه 180

در روایتی در ذیل این آیة مبارکه آمده است :

سوگند به خدا که «اسماء حسنی» ما اهل بیت هستیم (1) .

امام خمینی با استناد به این گونه آموزه های دینی، دربارة مظهریت اهل بیت (ع) نسبت به اسماء الهی – به ویژه اسم اعظم – نکته های ژرف و دل انگیزی را مطرح کرده است که در زیر به آنها خواهیم پرداخت .

الف) مفهوم عرفانی اسماء الهی

شناخت مفهوم عرفانی اسماء الهی جزء مهمترین کلید واژه های فهم سیمای عرفانی اهل بیت (ع) است؛ هرچند که اسماء الهی در علوم مختلف اسلامی، نظیر کلام، فلسفه، عرفان و تفسیر، به تناسب مبانی هر علم، تفسیر خاصی یافته است؛ امّا تفسیر «اسم الهی» در اصطلاح عرفان از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ زیر «اسم» از نگاه عرفا از سنخ لفظ نیست، بلکه عبارت است از ذات، هنگامی که با یکی از صفات وجودی مانند علیم، قدیر، قدّوس، سلام و ... درنظر گرفته شود (2) . به همین جهت گفته شده است :

اسم نزد عرفا، عبارت از حقیقت وجود است، هنگامی که با تعیّن صفاتی درنظر گرفته شود، یا با تجلّی خاصی از تجلیات الهی ملاحظه گردد؛ زیرا با هر تعیِنی، اسم خاصی بر حقیقت وجود صدق می کند . مثلاً وجود حقیقی از آن نظر که خود ظاهر بالذات است و به دیگر موجودات نیز ظهور می بخشد، اسم «النور» بر او صدق می کند؛ و از آن نظر که خیر محض و عشق صرف است، اسم «المرید»؛ و به دلیل فیّاضیت، اسم «القدیر» بر او اطلاق می شود (3) .

و براساس این گونه داده های عرفانی است که گفته اند :

اسم در اصطلاح اهل معرفت، به معنای ذات یا تعیّنی خاص است؛ یعنی ذات هرگاه صفتی از صفات یا همه صفات او مورد نظر باشد . لذا اسم در این اصطلاح از سنخ وجود خارجی و عینی است، و نه از مقولة لفظ . چنین اسمی، خود دارای اسم است و مفهومی که بر آن دلالت می کند «اسم الاسم» و لفظی را که دلالت بر آن مفهوم می کند «اسم اسم الاسم» است؛ مانند اسمایی که در قرآن و روایات و ادعیه، نظیر دعای جوشن کبیر آمده است و مفاهیم آن اسم های لفظی «اسم الاسم» است (4) .

حضرت امام با استفاده از مبنای عرفانی و داده های وحیانی (قرآن کریم و روایات) درباره این مسئله که مظاهر اسماء الهی، اسم عینی خداوند می باشند و هر موجودی که بهره ای از هستی دارد، اسمی از اسماء الهی است، نوآوری های گران سنگی ارائه داده است، گرچه پیش از ایشان نیز عارفان بزرگ مسلمان در این باره اشاراتی داشته اند، اما آنچه در آثار پیشینیان به رمز و ابهام مطرح شده، در عرفان امام خمینی(قدس سره) به تفصیل و به صورت برجسته تبیین گردیده و به طور مصداقی تحلیل شده است .

حضرت امام در بیان معنای «اسم» می گوید :

اسم ... که به معنی نشانه و علامت است یا به معنی علوّ و ارتفاع است، عبارت از تجلّی فعلی انبساطی حق – که آن را «فیض منبسط» و «اضافه اشراقیّه» گویند – می باشد ... بالجمله «اسم» عبارت است از نفس تجلّی فعلی که به آن، همة دار تعلق، متعلق است و اطلاق «اسم» بر امور عینیه در لسان خدا و رسول و اهل بیت عصمت (ع) بسیار است؛ چنانچه «اسماء حسنی» را فرمودند ما هستیم (5) .

حضرت امام خمینی (قدس سره) ضمن ارائه تحلیلی مبسوط از اسماء تکوینی خداوند و ارائه مفاهیم عرفانی آنها، به این نکته توجه داده است که گرچه همه پدیده های عالم از یک نظر «اسم الله» هستند، امّا باید توجه داشت که اسماء تکوینی خداوند مراتب بسیار متفاوتی دارند و در این میان اهل بیت (ع) عالی ترین مرتبة اسماء عینی خداوند هستند .

از آنچه بیان شد روشن می شود که اسماء الهی منحصر به اسماء لفظی نیست، بلکه اسماء الهی دو گونه هستند : لفظی و تکوینی و با تفسیر و رویکرد عرفانی، هر پدیده ای از پدیده های عالم، به اندازه شعاع وجودی خود می تواند اسم و نشانه ی خداوند و اسمی از اسماء او باشد . در این میان اهل بیت (ع) به دلیل عظمت و گستره ی وجودی شان کامل ترین اسم تکوینی خداوند هستند و می توانند نمایانگر همه اسماء و صفات الهی باشند .

در تحلیل آیه «ولله الاسماء الحسنی ...» و روایتی که در ذیل آن آمده، گفته شده است : احتمال دارد منظور از «اسماء حسنی» ، اسماء ائمه (ع) باشد؛ همچنین ممکن است مراد آیه، خود ذوات مقدسه ی ائمه (ع) باشد؛ زیرا اسم در لغت به معنای علامت است و آن ذوات مقدسه، علامت و نشانه های آشکاری برای ذات و صفات خداوند هستند و کمالات وجودی و صفات نوری آنها نشانه های روشنی برای افعال و کمالات الهی است .

در این جا ممکن است این سئوال مطرح شود که با توجه به این معنا، همه موجودات علامت و نشانه ی وجود ذات و صفات خداوند هستند، پس چرا تنها ائمه ی معصومین (ع) به عنوان اسماء حسنی الهی محسوب شده اند ؟

پاسخ این است که خداوند در ائمه ی معصومین (ع) اوصاف، کمالات، نورانیت، شرف، عظمت و اموری را یافت که هیچ عقلی توان درک حقیقت و هیچ زبانی قدرت بیان آنها را ندارد و به همین دلیل از آنها به «اسماء حسنی» یاد کرده است (6) .

مفسر حکیم علامه طباطبایی نیز با اشاره به حدیث نورانی امام صادق (ع) که فرمود : «نحن – والله – الاسماء الحسنی» می گوید :

انبیاء .و اوصیاء آسمانی هستند که بر خداوند دلالت می کنند و ... آنها مظاهر اسماؤ و صفات الهی می باشند (7) .

با توجه به حقایق یاد شده، اهل بیت (ع) از مصادیق بارز «مَثَل اَعلی» در آیة شریفه :

«... وَ لَهُ الْمَثَلُ الأَعْلى فى السمَوَتِ وَ الأَرْضِ ...» ، «... و براى او در آسمان ها و زمین از هر مثل فرد اعلایش هست ...» سوره روم ، آیه 27 ؛ می باشند؛ زیرا «مَثَل اَعلی» به موجودی گفته می شود که به بهترین وجه، از حق و کمالات او حکایت کند و اسماء حسنای حق چنان در وجود او تجلّْی کند که شهود او شهود حق محسوب شود و همه این حقایق در وجود اهل بیت (ع) به خوبی متجلّی است و آنها نصاب تامّ و کامل این حقیقت را دارا هستند؛ از این رو آنها «مَثَل اَعلی» و مظهر اسم شریف «اعلی» می باشند .

در آثار عرفانی امام خمینی (قدس سره) آمده است :

اسم اعلی در مقام ظهور، پیغمبر اکرم (ص) است، ائمه اطهار(ع) است .

اگر به این گونه معارف بلند در آثار عرفانی امام خمینی دقت شود، اسراری از حقایق وجود اهل بیت (ع) کشف می شود که یا کمتر به آن پرداخته شده یا اصلاً گفته نشده است .

باید توجه داشت که پیام کلام نورانی «نحن – والله – الاسماء الحُسنی» تنها این نیست که آثار اسماء در وجود اهل بیت (ع) بروز و ظهور دارد یا این که وجود آنان جلوه ی اسماء است؛ پیام این حدیث نورانی بالاتر از این است؛ زیرا حضرت امام جعفرصادق (ع) در صدد بیان این نکته است که حقیقت اهل بیت (ع) عین اسماء حسنی و صورت جمعی و تفصیلی اسماء حسنی و صفات علیای خداوند است (8) .

ادامه دارد ... منیژه شهرابی