ب) مظاهر اسم اعظم

یکی از مهمترین مسائل مربوط به مظهریت اهل بیت (ع) نسبت به اسماء الهی که در عرفان امام خمینی پُرفروغ جلوه کرده، مظهریت آنها نسبت به اسم اعظم است . به همین دلیل لازم است به اختصار درباره چیستی اسم اعظم نکاتی مطرح شود .

نکته اول : در میان اسماء الهی، اسم مبارک «الله» اسم اعظم است و سایر اسماء الهی با واسطه یا بدون واسطه زیر پوشش آن اسم شریف قرار دارند (9) . یکی از بزرگان اهل عرفان دراین باره گفته است : 

اسم اعظم جامع جمیع است و «الله» همان اسم اعظم است؛ زیرا «الله» اسم ذات است و متصف به همه صفات و مسمّای همة اسماء است؛ به همین جهت به حضرت الهیّه از آن نظر که حضرت الهیّه است؛ حضرت ذات اطلاق می شود و از نظر من اسم اعظم همان اسم ذات مطلقه الهیّه است که هم تمام اسماء بر آن صدق می کند، به همین دلیل قرآن کریم فرمود «ولله الاسماء الحسنی(10)» و هم بر اسم مثل آن، چنان که فرمود : «وکان الله غفوراً رحیماً(11)» و هم تنها یک اسم مثل آن، چنان که فرمود : «قُل هُوَ الله اَحَد(12)» . بنابراین روشن می شود که اسم اعظم همان اسم ذات الهی است(13) .

نکته دوم : اسم اعظم نیز همچون دیگر اسماء، فراتر از وجود لفظی، دارای وجودی عینی است؛ به همین دلیل درآموزه های دینی پیرامون آثار تکوینی اسم اعظم، مطالب فراوانی وارد شده است . بسیاری از بزرگان بر این مسئله تأکید دارند که – برخلاف برداشت عمومی- تأثیر اسماء الهی به ویژه اسم اعظم، در امور تکوینی از ناحیه ی وجود لفظی یا مفهومی آنها نیست، بلکه آثار و برکات اسماء مربوط به حقایق عینی آنها است(14)؛ لذا گفته شده است :

نباید پنداشت که اسم اعظم از سنخ لفظ یا مفهوم است؛ بلکه اگر کَسی همانند انبیاء و امامان معصوم (ع) به پایگاه بلند ولایت بار یافت و در کارهای خیر، نام خدا را بر زبان آورد، آنگاه آثار اسم اعظم در کنار «بسم الله» او ظهور خواهد کرد(15) .

بنابراین نباید آثار و برکات اسم اعظم را در وجود لفظی یا مفهومی آن اسم شریف جستجو کرد و چنین تصور کرد که هر کسی می تواند صرفاً با تلفّظ اسم شریف جلاله، به اظهار معجزات و کرامات نایل شود، بلکه تنها انسان های پاک و خود ساخته که با حقیقت عینی آن اسم شریف ارتباط داشته باشند، می توانند با شرایط ویژه ای آثار و برکات آن اسم شریف را ظاهر نمایند .

نکته سوم : امام خمینی درباره رابطه ی اسماء می فرمایند :

در اسم مسائلی هست؛ یکی از مسائل این است که اسم یک وقت مال مقام ذات است که اسم جامعش «الله» است و دیگر اسماء ظهور به رحیمیت، رحمانیت همه از تجلیات اسم اعظم است، الله اسم اعظم است و تجلّی اول است (16) .

ایشان درباره عدم دستیابی به حقیقت اسم اعظم بدین مضمون می فرمایند : اسم اعظم را به حسب حقیقت غیبی هیچ کس جزء خداوند از آن آگاهی ندارد (17) .

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید :

«هُوَ اللَّهُ الَّذِى لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلِمُ الْغَیْبِ وَ الشهَدَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ(22) هُوَ اللَّهُ الَّذِى لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْمَلِک الْقُدُّوس السلَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکبرُ سبْحَنَ اللَّهِ عَمَّا یُشرِکونَ(23) هُوَ اللَّهُ الْخَلِقُ الْبَارِئُ الْمُصوِّرُ لَهُ الأَسمَاءُ الْحُسنى یُسبِّحُ لَهُ مَا فى السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الحَْکِیمُ» ،

«اوالله است که هیچ معبودى به جزء او نیست عالم به غیب و آشکار است، او رحمان و رحیم است؛

اوالله است که هیچ معبودى جزء او نیست، ملک و منزّه است، سلام و ایمنى دهنده است، مسلّط و مقتدر است، جبار و متکبر است، آرى الله منزّه است از آن شرک‏ ها که برایش مى ‏ورزند؛ اوالله است که آفریننده و پدید آورنده و صورتگر است، او اسمائى حُسنى دارد، آنچه در آسمان ها و زمین است، تسبیح‏ گوى اویند و او عزیزى است حکیم» سوره حشر، آیات 22 الی 24

حضرت امام با اشاره به این آیات، بدین مضمون می فرماید :

احتمال دارد آیه اول ناظر به اسم در مقام ذات، و آیه دوم ناظر به اسم در تجلّی صفانی، و آیه سوم ناظر به تجلّی فعلی آن اسماء باشد (18) .

ارتباط اهل بیت (ع) با اسم اعظم

با توجه به نکته های یاد شده و روشن شدن چیستی «اسم اعظم»، باید گفت: در عرفان امام خمینی ارتباط اهل بیت (ع) با اسم اعظم در دو محور مطرح شده است : نخستین این که اهل بیت (ع) دارای اسم اعظم هستند؛ دیگر این که اهل بیت (ع) مظاهر اسم اعظم می باشند . امام خمینی با استناد به روایات مربوط به بهره مندی اهل بیت (ع) از اسم اعظم اظهار داشته است :

در روایتی از امام صادق (ع) رسیده است که اسم اعظم به اعتبار مقام لفظی 73 حرف است که تنها یک حرف آن نزد آصف بن برخیا بود که با آن سخن گفت و تخت بلقیس را در یک چشم    بهم زدن به حضور سلیمان (ع) حاضر کرد، و 72 حرف از اسم اعظم نزد اهل بیت (ع) است و یک حرف از آن را غیر از خداوند کسی نمی داند و جزء «مستأثرات» و برگزیده های علم غیب الهی است (19) .

امام خمینی در تفسیر عرفانی این مسئله بدین مضمون می فرماید :

چون دل ها و استعدادهای انبیاء و اولیاء در بروز تجلیات الهی متفاوت است، تجلّی خداوند نیز بر آنها متفاوت است و بر هر قلبی به اسم خاصی تجلبی می کند؛ اما یک تجلّی او با اسم اعظم می باشد که بالاترین مقام تجلیات الهی است و این مقام، اختصاص به خاتم الانبیاء (ص) و اوصیاء آن حضرت دارد (20) .

در جای دیگری نیز بدین مضمون فرموده است :

حقیقت اسم اعظم بطور کامل جزء برای خداوند و بنده ای که مورد رضایتش باشد، تجلّی نمی کند و چنین بنده ای مظهر تامّ آن اسم است . در میان بشر، جزء حقیقث محمدیه (ص) و اولیاء آن حضرت – که در روحانیت با آن حضرت متحد هستند – کسی یافت نمی شود که تمام حقیقت این اسم بر او تجلّی کند (21) .

همچنین درجای دیگری، از حضرت محمّد رسول الله (ص) و ائمة اطهار (ع) به عنوان ظهور اسم اعلای خداوند یاد کرده و تصریح کرده است :

اسم اعلی در مقام ظهور، پیغمبر اکرم (ص) است؛ ائمه اطهار (ع) است؛ آنهایی که در مرتبة سیر و ... حرکت ... وارسته شده اند از همة طبیعت ها، از همه چیز (22) .

و باز در جای دیگر از امیرمؤمنان علی (ع) چنین یاد کرده اند :

سلام و درود بر مولای ما که ... الگوی انسانیت و مظهر اسم اعظم است (23) .

این حقایق روشن، در آموزه های دینی و عرفانی مورد تأکید قرار گرفته است؛ لذا برخی از بزرگان اهل معرفت گفته اند :

مراد از «اسم» در «بسم الله الرحمن الرحیم» صورت نوعی انسان کامل است که مظهر ذات الهی و اسم اعظم است (24) .

همچنین گفته شده است :

صورت نوعیه ی اشیاء که ملکوت عالم هستند، هر یک اسمی از اسماء حق تعالی است، و اسم اعظم صورت انسان کامل است (25) .

در روایتی از حضرت امام جعفرصادق (ع) آمده است :

از اسم اعظم به حضرت عیسی بن مریم دو حرف، به موسی چهار حرف، به ابراهیم هشت حرف، به نوح پانزده حرف، و به حضرت آدم بیست و پنج حرف داده شده است؛ اما خداوند از میان 73 حرف از حروف اسم اعظم، 72 حرف آن را به حضرت محمد (ص) داد و تنها یک حرف را از او پوشیده داشت (26) .

از آنجا که در عرفان امام خمینی (قدس سره)، اهل بیت (ع) به حسب انوار معنوی و حقایق الهی، با روحانیت مقام ختمی مرتبت مشترک و فانی در وجود آن حضرت هستند(27)، لذا اهل بیت نیز از همه 72 حرف اسم اعظم بهره مند می باشند .

نکتة پایانی آن که منظور از 73 حرفی که حقیقت اسم اعظم را تشکیل می دهند، حروف هجاء نیست؛ زیرا اگر اسم اعظم از قبیل اسماء لفظی باشد، می بایست مجموع حروف بر معنایی دلالت کند؛ در این صورت طبیعی است که یک یا چند حرف آن به تنهایی گویای آن معنا نمی تواند باشد (28) .

با توجه به آنچه گذشت اهل بیت (ع) به تبع مقام ختمی مرتبت (ص) نه تنها از همه 72 حرف اسم اعظم برخوردارند، بلکه مظاهر کامل اسم اعظم می باشند، و مظهریت آنها از اسم اعظم جزء بزرگترین مقامات معنوی آنان محسوب می شود .

تحلیل این جایگاه اهل بیت (ع) و مسائل پیرامون آن با رویکرد عرفانی، از امتیازات مهم اندیشة حضرت امام خمینی (قدس سره) محسوب می شود .

ادامه دارد ... منیژه شهرابی