ج) مظاهر وجه الله

در قرآن کریم مطالب فراوانی درباره «وجه الله» آمده است (29) . مراد از «وجه الله» اسماء حسنی و صفات متعالی خداوند است(30)؛ زیرا «وجه خداوند» چیزی است که حق تعالی از آن طریق، مخلوقات خود را مورد توجه قرار می دهد و مخلوقات او نیز به وسیله «وجه الله» متوجه خالق و آفریدگار خویش می شوند؛ و آن، عبارت از صفات کریمه ی خداوند، نظیر علم، قدرت، سمع، بصر و ... است (31) و چنان که پیش از این گذشت، اهل بیت (ع) مظاهر اسماء و صفات خداوند هستند .

امام خمینی با استناد به روایات متعدد، اهل بیت (ع) را «وجه الله» دانسته است :

در حدیث شریف کافی، حضرت امام باقرالعلوم (ع) می فرماید : «نحن وجه الله(32)» و در دعای ندبه می خوانیم : «اَین وجه الله الدی الیه یتوجه الاولیاء ... (33)» ... و این «وجه الله» همان نوری است که در آیه شریفه فرماید : «الله نُورُ السُّمواتِ وَالاَرض(34)» و جناب باقرالعلوم (ع) می فرماید : «... هم ای الائمه و الله نور الله الذی انزل، و هم والله نورالله فی السموات و الارض ... (35) و (36)»

امام خمینی به سه نکته ی بنیادین اشاره کرده اند که به اختصار بیان می شود :

نکته اول : چنان که قبلاً اشاره شد اهل بیت (ع) «وجه الله» و مظاهر اسماء حسنای خداوند هستند . این مسئله در آموزه های دینی مورد توجه خاصی قرار گرفته و در این باره به نکته های ژرف و عمیقی اشاره شده است؛ از جمله حضرت امام رضا (ع) ضمن نفی وجه از خداوند می فرماید :

وجه الله انبیاء فرستاده ها و حجت های خداوند هستند که به وسیله ی آنها، مردم به سوی خدا و دین و معرفت الهی متوجه می شوند(37) .

در روایتی از حضرت امام محمد باقر (ع) آمده است :

ما وجه الله هستیم که در زمین، میان شما به سرمی بریم و رفت و آمد می کنیم (38) .

همچنین حضرت امام جعفر صادق (ع) ضمن روایتی مبسوط فرمودند :

خدا ما اهل بیت را آفرید و وجه خود قرار داد تا از آن سوی به او روی آورند (39) .

در این روایت اهل بیت (ع) وسیله ی شناخت خداوند معرفی شده اند و مردم به واسطه ی آنها می توانند خدا را بشناسند و در همه شئون وجودی خود از آنها فیض گیرند . به همین دلیل به این تفسیر «وجه الله» به ائمه از باب تفسیر مصداقی شمرده می شود و در حقیقت کامل ترین، ظاهرترین و سزاوارترین چیزی که «وجه الله» به معنای یاد شده بر آن صدق می کند ائمه اطهار (ع) می باشند . از این رو بزرگان حکمت درباره ائمه معصومین (ع) گفته اند :

ائمه (ع) از همه ما اعراض و به سوی خدا سیر کردند و فقط به خداوند بسنده نمودند؛ پس آنها اجسام روحانی و موجودات آسمانی هستند که در زمین به سرمی برند و دارای بدن های زمینی و قالب های آسمانی می باشند؛ آنها امانت های خداوند در میان مردم و اصفیاء الهی در بین بشر و اوصیاء پیغمبر خدا هستند(40) .

نکته دوم : تفسیر عرفانی امام خمینی درباره آیه «الله نورالسموات و الارض» سرّ وجه الله بودن اهل بیت (ع) را به خوبی روشن می کند؛ امام خمینی در تفسیر آیه یاد شده، فانی بودن همه هستی در برابر نور خداوند را یادآور می شوند و می فرمایند :

«الله نورالسموات و الارض» یعنی هیچ موجودی در عالم نداریم که یک نحوه استقلالی داشته باشد . استقلال معنایش این است که از امکان خارج بشود و به حد وجوب برسد؛ موجودی غیر از حق تعالی نیست(41) .

و چون اهل بیت (ع) مظاهر وجه الله و فانی در آن وجه می باشند، می توان گفت، «وجه الله» همان نور الهی است که آسمان و زمین را روشنی بخشیده است و در واقع همه عالم و حقیقت وجود، جلوه و نور وجه الله است .

با توجه به این که امام خمینی «وجه الله» را همان نوری دانسته است که در آیه «الله نور السموات و الارض» آمده و از سوی دیگر اهل بیت (ع) را مظاهر «وجه الله» خوانده است، روشن می شود که از نظر ایشان اهل بیت (ع) به عنوان مظاهر «وجه الله»، مَثَل نور خداوند هستند . در روایات ما نیز به این مسئله اشاره شده است؛ از جمله ذیل آیه :

«اللَّهُ نُورُ السمَوَتِ وَ الأَرْضِ  مَثَلُ نُورِهِ کَمِشکَوةٍ فِیهَا مِصبَاحٌ الْمِصبَاحُ فى زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنهَا کَوْکَبٌ دُرِّىٌّ یُوقَدُ مِن شجَرَةٍ مُّبَرَکةٍ زَیْتُونَةٍ لا شرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتهَا یُضى‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسسهُ نَارٌ نُّورٌ عَلى نُورٍ  یهْدِى اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشاءُ وَ یَضرِب اللَّهُ الأَمْثَلَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکلّ‏ِ شىْ‏ءٍ عَلِیمٌ» ، «خدا نور آسمانها و زمین است نو را و همچون محفظه‏اى است که در آن چراغى باشد، و چراغ در شیشه‏ اى، شیشه ‏اى که گویى ستاره ‏اى است درخشان، و آن چراغ با روغن زیتى صاف روشن باشد که از درخت پُر برکت زیتون (سرزمین مقدّس) گرفته شده باشد نه زیتون شرقى و نه غربى، در نتیجه آن چنان صاف و قابل احتراق باشد که نزدیک است خود به خود بسوزد هر چند که آتش بدان نرسد، و معلوم است که چنین چراغى نورش دو چندان و نورى بالاى نور است، خدا هر که را خواهد به نور خویش هدایت کند و این مثل ها را خدا براى مردم مى ‏زند که خدا به همه چیز دانا است» سوره نور، آیه 35

از امام صادق (ع) چنین نقل شده است :

مَثَلُ نُورِهِ کَمِشکَوةٍ ، فاطمه (س) است؛ مراد از فِیهَا مِصبَاحٌ ریال حسن (ع) است و مراد از الْمِصبَاحُ فى زُجَاجَةٍ ، حسین (ع) است؛ مراد از الزُّجَاجَةُ کَأَنهَا کَوْکَبٌ دُرِّىٌّ ، نیز فاطمه (س) است که همانند نور در میان زنان عالم می درخشد و ... مراد از نُّورٌ عَلى نُورٍ، ائمه (ع) هستند که یکی پس از دیگری آمده اند؛ و مراد از یهْدِى اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشاءُ ، این است که خداوند هرکس را که بخواهد با نور ائمه هدایت می کند(42) .

در شرح این حدیث نورانی گفته شده است :

چون فاطمه زهرا (س) محل نور امامان (ع) است، لذا از آن حضرت به «مشکات» تعبیر شده است، امّا این که طبق حدیث یاد شده، حضرت فاطمه یک بار تشبیه به «مشکات» و بار دیگر تشبیه به «زجاجه» شده است، برای این است که در جملة الزُّجَاجَةُ کَأَنهَا کَوْکَبٌ دُرِّىٌّ ، گویا حضرت فاطمه (س)، را ظرف نور حسین (ع) قرار داده، زیرا نور حسین (ع) از آن نظر که سایر ائمه اطهار از صُلب او هستند، ظهور بیشتری دارد .

نکته ی دیگر این که کلمه ی «مصباح» ابتدا به امام حسن (ع) و بار دوم که با تعبیر «المصباح» آمده بر امام حسین (ع) تطبیق شده؛ زیرا امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در حقیقت یک نور هستند(43) .

نکته سوم : در کلام امام خمینی به روایتی اشاره شده است . در این روایت از امام باقر (ع) درباره ی آیه مبارکه : فَئَامِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذِى أَنزَلْنَا وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (44) سئوال شده است .

حضرت امام محمد باقر (ع) در پاسخ فرمودند : «النور – والله – الائمه من آل محمد الی یوم القیامه؛ و هم – والله – نور الله الذی انزل؛ و هم – والله – نورالله فی السموات و فی الارض (45)» ؛ به خدا سوگند که مقصود از نور، همان ائمه آل محمد (ص) می باشند تا روز قیامت؛ به خدا سوگند که آنها (ائمه) همان نور خدا هستند که فروفرستاده شدند؛ و به خدا سوگند که آنها (ائمه) نور خدا در آسمان ها و زمین هستند .

درباره ی این حدیث توجه به دو مطلب ضروری است :

نخست اینکه به نظر می رسد تفسیر امام خمینی از «وجه الله» به نور خدا در آسمان ها و زمین مربوط به آیه سوره تغابن است؛ نه آیه سوره نور؛ زیرا ایشان پس از طرح مسئله «وجه الله» بلافاصله به روایت امام محمد باقر (ع) استناد کرده اند و چنان که گذشت امام محمد باقر (ع) در این روایت تصریح کرده است که اهل بیت (ع)، نور خداوند در آسمان ها و زمین هستند . البته اگر مراد از «وجه الله» نوری باشد که در سوره مبارکه نور به عنوان نور آسمان ها و زمین از آن یاد شده، باز هم کلام امام خمینی با آموزه های دینی کاملاً هماهنگ است؛ زیرا در این صورت نیز – چنان که در روایتی از امام صادق (ع) گذشت – اهل بیت (ع)، «مَثَل» آن نوری هستند که در آیه «الله نورالسموات و الارض» مطرح شده است .

مطلب دوّم این که اگر چه از ظاهر آیه استفاده می شود که مراد از نور در آیه مبارکه «... وَ النُّورِ الَّذِى أَنزَلْنَا» قرآن کریم است(46)؛ اما از آنجا که قرآن کریم و امام معصوم دو چهره ی یک واقعیت و دو ظهور یک حقیقت می باشند، به دیگر سخن، انسان کامل، قرآن مَمثَّل است و قرآن کریم، انسان کاملِ مدوّن؛ امام، قرآن عینی است و قرآن، امام علمی؛ امام، قرآن ناطق است و قرآن، امام صامت؛ امام ، صراط عینی و قرآن، صراط علمی است (47)؛ لذا تفسیر «نور» به حضرات معصومین (ع) که در برخی روایات آمده است، ناظر به باطن آیه است نَه تفسیر ظاهری (48) .

ادامه دارد ... منیژه شهرابی