د) مظاهر رحمت رحمانیه و رحیمیه

در عرفان امام خمینی، درباره رحمت رحمانی و رحیمی خداوند، نکته های ژرف و عمیقی مطرح شده است؛ از جمله این که :

رحمت رحمانی مقام بسط وجود، و رحمت رحیمی، مقام بسط کمال وجود است . پس با رحمت رحمانی همه موجودات پایدار می شوند و با رحمت رحیمی به کمال معنوی و هدایت باطنی خویش می رسند . خدای سبحان با رحمت رحمانی خویش، وجود را به ماهیات معدوم و هیاکل نیست شونده ارزانی داشت، و با رحمت رحیمی خویش، همه را به راه راست رهنمون کرد .

نکته ی دیگر این که هر کدام از رحمانیت و رحیمیت خداوند به دو قسم ذاتی و فعلی تقسیم می شوند . رحمت ذاتی عبارت است از تجلّی ذات به ذات و ظهور صفات و اسماء و لوازم آنها، اما تجلّی رحمت فعلی خداوند عبارت است از تجلّی ذات در کسوت افعال؛ یعنی ظهور حق در مقام فعل که با این ظهور فیض الهی، نظام عینی عالم مطابق نظام کامل علمی خداوند تحقق عینی می یابد (49) .

با توجه به این مقدمه، حضرت امام در خصوص مظهریت اهل بیت (ع) نسبت به رحمت رحمانیه و رحیمیه با اشاره به فرموده ی حضرت محمّد رسول الله (ص) که «اگر ما (پیامبر و اهل بیت (ع)) نبودیم، خداوند عالم و آدم را خلق نمی کرد (50)، نکته های عمیقی را مطرح کرده اند .

معنای سخن حضرت این است که پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، واسطه های میان حق و خلق و ربط دهنده ی حضرت وحدت محض با کثرت تفصیلی هستند؛ و این فراز حدیث ناظر به واسطه بودن اهل بیت (ع) به حسب افاضه ی اصل وجود و مظهر رحمت رحمانیه بودن آنها است . بنابراین براساس این حقیقت می توان گفت : اهل بیت به حسب مقام ولایت، خود رحمت رحمانیه، بلکه اسم اعظم می باشند که رحمان و رحیم تابع آن است؛ چه این که فراز دیگر آن حدیث که فرمود :

چگونه ما از فرشته ها برتر نباشیم ...» بیانگر واسطه بودن آن حضرات به حسب «کمال وجود» است و گویای این حقیقت است که پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، مظاهر رحمت رحیمیه ای هستند که کمال وجود به واسطه ی آن ظهور می کند . بنابراین دایره ی وجود با آنان کامل شده و غیب و شهود ظهور پیدا کرده و فیض در قوس نزول و صعود جریان یافته است (51) .

حضرت امام در جایی دیگر می فرمایند :

رحمت رحمانیه؛ بسط اصل وجود است ... ولی از صفات خاصّة حق است؛ زیرا که در بسط اصل وجود، از برای حق تعالی شریکی نیست و دیگر موجودات از رحمت ایجادی دستشان کوتاه است «ولا مؤثِر فی الوجود الا الله ... (52)» و اما رحمت «رحیمیه» که هدایت هادیان طریق نیز از رشحات آن است ... از صفات عامّه است که دیگر موجودات را از آن حظّ و نصیبی هست ... و نیز به نظری ، رحمت «رحیمیه» مختص به حق تعالی است و دیگری را در آن شرکت نیست (53) .

بنابراین، هم رحمت رحمانیه که منشأ وجود است و هم رحمت رحیمیه که منشأ کمالات وجود است، هر دو اولاً و بالذات اختصاص به خداوند دارد و پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) آن حضرت، مظاهر آن اسم شریف می باشند .

مظهریت اهل بیت (ع) نسبت به رحمت رحیمیه – که مربوط به کمالات وجود است – تا اندازه ای قابل درک است؛ زیرا چنان که در عرفان امام خمینی آمده است، انبیاء و اولیاء الهی می توانند در مقام مظهریت رحمت رحیمیه ی خداوند و به اذن الهی کمالات موجودات – به ویژه انسان – را از طریق تکوین و تشریع به آنها افاضه کنند . به عنوان نمونه، در کلمات امیرالمؤمنین علی (ع) آمده است :

شما مردم به وسیله ما در تاریکی های گمراهی هدایت یافتید و به قلّه فضیلت رسیدید و از شب تیره به سپیده دم صبح درآمدید(54) .

روشن است که این حدیث از مصادیق بارز رحمت رحیمیه حق است که در سایه ی وجود اهل بیت معصومین(ع) نصیب انسان ها می شود .

امّا درباره مظهریت رحمت رحمانیه ی خداوند این سئوال مطرح می شود که اهل بیت (ع) چگونه و به چه نحو مظاهر رحمت رحمانیه ی خداوند در بسط وجود و هستی می باشند ؟ به تعبیر دیگر، آیا می توان اهل بیت (ع) را مظاهر رحمت رحمانی خداوند در اصل خلقت دانست ؟

در پاسخ باید گفت : بی تردید مبدأ ایجاد و وجود، تنها و تنها خداوند متعال است که از طریق بسط رحمت رحمانیه ی خود به عالم، هستی بخشیده است؛ امّا این که در عرفان امام خمینی از اهل بیت به مظاهر رحمت رحمانیه تعبیر شده، به این معنی است که آنها، اولاً، واسطه ی فیض وجود به عالم و آدم هستند و این در حقیقت همان مظهریت رحمت و رحمانیة خداوند است .

ثانیاً، آنها سبب غایی خلقت می باشند که در روایات و مبانی عرفانی به تفصیل دراین باره بحث شده است .

ثالثاً، در عرفان امام خمینی، عین ثابت انسان کامل واسطه ی ارسال و ایصال فیض و ظهور هستی تلقی شده است .

رابعاً، آنچه در عرفان امام خمینی درباره مظهریت اهل بیت (ع) نسبت به رحمت الهی آمده، در آموزه های دینی با عناوینی چون «معدن رحمت»، «رحمت موصوله» و ... مطرح شده است . مثلاً در قرآن کریم آمده است : «قُلْ بِفَضلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ (55)» ، در چندین روایت آمده است که مراد از رحمت خداوند در این آیه حضرت علی (ع) است (56). همچنین در زیارت جامعه کبیره ، از اهل بیت (ع) به «معدن رحمت» و «رحمت موصوله» تعبیر شده است .

در تحلیل عرفانی این مسئله باید گفت، همانگونه که خداوند مبدأ رحمت است و فرستادة او رحمت عالمیان است (57). اهل بیت (ع) نیز معادن رحمت می باشند . تفاوت در این است که خداوند معدن فاعل بالذات رحمت است؛ امّا رسول الله (ص) و اهل بیت (ع) نسبت به خداوند، معدن قابلی رحمت و نسبت به بندگان خدا واسطه ی معدن فاعلی رحمت هستند .

لازم به ذکر است که گرچه هر کسی ممکن است به نحوی منشأ رحمت شود، امّا «معدن رحمت» شدن برای همه کس مقدور نیست؛ زیرا استقرار و ثبات از شرایط اجتناب ناپذیر معدن است و حضرات ائمه اطهار (ع)، نه تنها منشأ رحمت هستند، بلکه معدن آن نیز می باشند، زیرا رحمت در آنها ثبات و استقرار یافته است .

همچنین در تکوّن و پیدایش معدن، مادة اوّلی و قابلیت محل شرط است و به همین جهت نه هر خاکی، طلا می شود و نه هر مکانی قابلیت طلا و جواهر پروری دارد .

اهل بیت (ع) به دلیل قابلیت وجودی و به جهت پیوندشان با مقام ختمی مرتبت، معدن رحمت می باشند؛ زیرا آنها از سوی مظاهر کامل «ذُو رَحْمَةٍ وَسِعَةٍ (58)» و از سوی دیگر وارثان «رحمه للعالمین (59)» می باشند .

بنابراین همانگونه که خداوند، خالق موجودات و برطرف کننده ی نیازمندی های آنها است و از کسی انتظار پاداش و تشکر ندارد، انسان کامل نیز به عنوان مظهر رحمت عامه ی خداوند، همواره نیازهای مخلوقات خداوند را برآورده می کند و براساس «...ِ لانُرِیدُ مِنکمْ جَزَاءً وَ لا شکُورا (60)» انتظار پاداش و تشکر ندارد (61) .

پی نویس

1) تفسیر نورالثقلین،ج 2، ص 103

2) اصطلاحات صوفیه(قاسانی)، ص 28

3) شرح الاسماء الحسنی، ص 214

4) المیزان، ج 8، ص 381 و 384، ج 1، ص 15 ، تفسیر تسنیم،ج 1، ص 279 و ص 306، علم الیقین،ج1، ص 97

5) ر.ک. تفسیر سوره حمد، ص 16- 17

6) الکافی فی الاصول و الروضه و شرح جامع، ج 4، ص 291

7) المیزان،ج 8، ص 384

8) انسان و خلافت الهی، ص 117

9) علم الیقین،ج1، ص 106، تفسیر تسنیم، ج1، ص 307

10) سوره اعراف، آیه 180

11) سوره احزاب، آیات 50- 59

12) سوره توحید، آیه 1

13) اصطلاحات صوفیه(قاسانی)، ص 29

14) المیزان، ج 8، ص 372

15) تفسیر تسنیم،ج 1، ص 304

16) تفسیر سوره حمد، ص 157- 158

17) ر.ک. شرح دعاءالسحر، ص 75

18) ر.ک. تفسیر سوره حمد، ص 158

19) ر.ک. شرح دعاءالسحر، ص 112

20) ر.ک. شرح دعاءالسحر، ص 28

21) ) ر.ک. شرح دعاءالسحر، ص 77

22) تفسیر سوره حمد، ص 121

23) صحیفه امام،ج 14، ص 349

24) تفسیر القرآن الکریم، ج 8 ، ص 7

25) الکلمات المکنونه، ص 59

26) الکافی، ج 1، ص 334

27) ر.ک. آداب الصلوه، ص 181

28) المیزان، ج 8 ، ص 383

29) سوره روم، آیات 38 – 39؛ سوره الرحمن، آیه 27؛ سوره انسان، آیه 9 ؛ سوره لیل، آیه 20؛ سوره رعد، آیه 22 ؛ سوره بقره، آیه 115 و 272 ؛ سوره کهف، آیه 28

30) المیزان، ج 13، ص 324

31) المیزان، ج 16، ص 92

32) اصول کافی، ج 1، ص 145

33) کجا است آن وجه الله که دوستانش به او بشتابند . مفاتیح الجنان، ص 537 (دعای ندبه)

34) خدا نور آسمان ها و زمین است . سوره نور، آیه 35

35) اصول کافی، ج1 ، ص 194

36) شرح چهل حدیث، ص 635

37) الکافی فی الاصول و الروضه و شرح جامع، ج 4، ص 388، شرح حدیث 1

38) الکافی، ج 1 ، ص 196، ج 3

39) الکافی، ج 5

40) الکافی فی الاصول و الروضه و شرح جامع، ص 287 (پاورقی)

41) تفسیر سوره حمد، ص 103- 104

42) الکافی، ج 1، ص 278، ح 5

43) الکافی فی الاصول و الروضه و شرح جامع، ج 5، ص 213 – 215 ، شرح حدیث 5

44) پس به خدا و رسول او و نورى که ما نازل کرده‏ایم ایمان بیاورید و خدا بدانچه مى‏کنید با خبراست . سوره تغابن ، آیه 8

45) الکافی، ج 1، ص 276

46) المیزان، ج 19، ص 347

47) ر.ک. ادب فنای مقربان، ج 2، ص 193

48) المیزان، ج 19، ص 350

49) ر.ک. شرح دعاء السحر، ص 44

50) عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 237

51) ر.ک. مصباح الهدایه فی الخلافه و الولایه، ص 78

52) «هیچ مؤثری در ایجاد وجود غیرخدا نیست»

53) تفسیر سوره حمد، ص 22- 23

54) نهج البلاغه، خطبه 4

55) سوره یونس، آیه 58

56) بحارالانوار، ج 39، ص 85

57) سوره انبیاء، آیه 107

58) سوره انعام، آیه 147

59) سوره انبیاء، آیه 107

60) «از شما هیچ پاداش و سپاسى هم نمى‏طلبیم» سوره انسان، آیه 9 

61) ر.ک. ادب فنای مقربان، ج 1، ص 159- 174

منبع : کتاب سیمای اهل بیت(ع) در عرفان امام خمینی، نوشته : محمد امین صادقی اُرزگانی

منیژه شهرابی