بسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

«شهر قم»، در شمال «کاشان» چون مزار حضرت فاطمه (س) خواهر حضرت امام رضا (ع)، معاصر هارون الرشید است، نزد شیعیان شهرت کامل دارد و معروف است هنگامی که آن معصومه می خواست به دیدار برادرش به «خراسان» رود در شهر «قم» مسموم گردید و وفات یافت .

«ابن حوقل» در قرن چهارم از «قم» ذکری نموده، گوید جمیع اهل آن بر مذهب شیعه اند و گِرد آن بارویی است، خاکی حاصلخیز دارد و در باغستان آن درختان پسته و فندق وجود دارد .

نام قدیم «قم»، چنان که «یاقوت» گوید، «کمندان» بوده که اَعراب پاره ای از حروف آن را حذف نموده، آن را «قم» نامیده اند . «یاقوت» همچنین گوید : در آن شهر، آثار قلعه ی کهنه ای متعلق به ایرانیان وجود دارد که هنوز باقی است و رودخانه ای بین دو شهر (یعنی قلعه ی قدیمی و شهر اسلامی) قرار دارد که آب در آن جاریست و چند پُل سنگی بر آن بسته شده .

«حمدالله مستوفی» گوید : دورباروش زیادت از ده هزار گام است . گویند به چهل گام بر باروی «قزوین» زیادتست و هوایش معتدل است و آبش از رودی که از «جرباذقان» می آید و در آنجا همچون «آوه» زمستان یخ آب در چاه می بندند تا به هنگام گرما باز می دهد وآب چاهش در پانزده گزی بود و اندکی به شوری مایل بود . از ارتفاعاتش غلّه و پنبه بسیار بود و از میوه هایش اَنار و فستق و خربزه و انجیر سرخ نیکوست و در آن شهر درخت سرو سخت نیکو می باشد و مردم آنجا شیعه اثنی عشریند و به غایت متعصب و اکثر آن شهر اکنون خرابست، امّا باروش بیشتر برجاست .

این نکته شایان توجه است که نه «مستوفی» و نه هیچکدام از مؤلفان قدیم ذکری از مزار حضرت معصومه (س) در آنجا نکرده اند، در صورتی که این شهر همیشه به عنوان یکی از مراکز شیعه شهرت داشته است .

رودخانه ی قم از ولایت «گلپایگان» و به قول حمدالله مستوفی از حوالی «کوه خانسار» (خوانسار) برمی خیزد . این کوه بین رودخانه ی قم و شعبه ی چپ زاینده رود قرار دارد .

جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، تألیف گای لسترنج، ترجمه محمود عرفان، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم : 1367، فصل دوازدهم، گیلان و ایالات شمال باختری، صفحات 226 و 227 – تهیه و تنظیم ... منیژه شهرابی