جامی است که عقل، آفرین می زندش صد بوسه زِمهر، بَر جبین می زندش
وین کوزه گر دَهر، چنین جام لطیف می سازد و باز بَر زمین می زندش
«حکیم غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری»، در 28 اردیبهشت ماه سال 427 خورشیدی در «نیشابور» به دنیا آمد و در 12 آذر ماه سال 510 خورشیدی در «نیشابور» درگذشت .
«حکیم عمر خیام نیشابوری»، شهرتِ «خیام» را بدین دلیل دارد که پدرش «خیمه دوز» بود و وی را «خیام» خطاب می کردند .
«خیام نیشابوری»، با لقب «حجت الحقّ»، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس و شاعر ایرانی در دوره ی «سلجوقی» که به دلیل سرودن «رباعی» بسیار مشهور است و رباعیاتش به اغلب زبان های دنیا ترجمه شده است .
«ادوارد فیتز جرالد»، رباعیات «خیام نیشابوری» را به زبان انگلیسی ترجمه کرد که باعث شهرتِ او در مغرب زمین گردید .
یکی از برجسته ترین کارهای «خیام نیشابوری»، اصلاح «گاه شماری» ایران است که آن را در زمان وزارت «خواجه نظام الملک» (دوره ی سلطنت «ملک شاه سلجوقی») انجام داد . وی بدین منظور، مدار گردش کره زمین به دورِ خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه نمود .
نقش «خیام نیشابوری» در حل معادلات درجه سوّم و مطالعاتش درباره ی «اصل پنجم اقلیدس»، نام او را به عنوان ریاضی دان برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است . ابداع نظریه ای درباره ی «نسبت های هم ارز» با نظریه ی »اقلیدس» نیز از مهمترین کارهای «عمر خیام نیشابوری» است .
«خیام نیشابوری» به دعوت سلطان «جلال الدین ملک شاه سلجوقی» و وزیرش «خواجه نظام الملک» به «اصفهان» رفت تا سرپرستی رصد خانه ی اصفهان را به عهده بگیرد . او، 18 سال در «اصفهان» مقیم شد و به مدیریت او «زیج ملکشاهی» تهیه شده و در همین سال ها (حدود 458) طرح «اصلاح تقویم» را تنظیم می کند .
«خیام نیشابوری»، در سال 456، مهم ترین و تأثیرگذارترین اثرِ ریاضی خود را با نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» را می نویسد و در آن خطوط موازی و نظریه ی نسبت ها را شرح می دهد .
پس از درگذشت «ملکشاه» و کُشته شدن «خواجه نظام الملک»، «خیام» مورد بی مهری قرار گرفت و حمایت مالی به رصد خانه قطع شد، و به ناچار به «مرو»، پایتخت جدید «سلجوقیان» رفت و در آنجا «میزان الحکم و قسطاس المستقیم» و « رساله مشکلات الحساب» (مسائلی در حساب) را نوشت .
معرفی آثار
1- رساله ای در جبر و مقابله
2- رساله ای در شرح اصول اقلیدس
3- زیج ملکشاهی یا زیج جلالی
4- رساله ای در طبیعیات
5- رساله در وجود
6- رساله فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می کند .
7- رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم
8- نوروز نامه که درباره رسوم و اعیاد ایرانیان به ویژه تاریخ و آداب ایرانیان در روز عید نوروز است .
9- دیوان رباعیات
نام گذاری به نام «خیام نیشابوری»
- یکی از «حفره های ماه» به افتخار خیام، «عمر خیام» نامیده شده است .
- «سیّارک 3095» در سال 1980 به نام وی نامگذاری شد .
- در کشور «تونس» هتلی به نام «خیام» ساخته شده است .
- «شهرک صنعتی خیام» در نزدیکی «نیشابور» به نام «خیام» نام گذاری شده است .
- خیابان «خیام» در شهر «تهران» واقع در منطقه 12 شهرداری به نام «عمر خیام» نام گذاری شده است .
- در سال 1892 میلادی، در «لندن»، انجمنی به نام «انجمن عمر خیام» توسط گروهی از دانشمندان، ادیبان و روزنامه نگاران بنیان گذاری شد . این انجمن تا سال 1893، 3 مراسم بزرگداشت برای «خیام» برگزار کرد . در این جلسات، اشعار زیادی در مدح «خیام» خوانده شد که اعضاء انجمن سروده بودند .
همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار «ادوارد فیتز جرالد» مترجم رباعیات «عمر خیام» قرار داده شد که بر سَر لوحه ی آن این طور نوشته شده بود : این بوته گل سرخ در باغ «کیو» پرورده شد و تخم آن را «سیمپسن» از مزار «عمر خیام» در «نیشابور» آورده و به دست چندین تن از هوادران «ادوارد فیتز جرالد» از جانب انجمن «عمر خیام» غرس شده است .
- «مارتین لوتر کینگ» در سخنرانی خود «از خیام»، نقل قول می کند .
«خیام نیشابوری» در داستان ها
- فیلم «عمر خیام»، محصول آمریکا در سال 1956
- «میراث دار : افسانه عمر خیام»، محصول آمریکا در سال 2005
- در یکی از رُمان ها ی ایرانی به نام «خیام و آن دروغ دلاویز»، نوشته «هوشنگ معین زاده»، روح خیام، نقشی محوری دارد .
- «خیام نیشابوری»، شخصیت اصلی رُمان «سمرقند»، نوشته ی «امین معلوف» است .
- «خیام نیشابوری»، یکی از شخصیت های داستان «معصومه شیرازی»، نوشته ی «محمد علی جمال زاده» است .
- «خیام نیشابوری»، یکی از موضوعات بحث میان دو نفر از شخصیت های رُمان «گرگ دریا»، نوشته ی «جک لندن» است .
گزیده ای از رباعیات «خیام نیشابوری»
اَبر آمد و باز بَر سَرِ سبزه گریست بی باده ی گلرنگ نمی باید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست تا سبزه خاک ما تماشاگه کیست ؟
******
می نوش که عمر جاودانی این است خود حاصل از دور جوانی این است
هنگام گل و باده و یاران سر مست خوش باش دمی که زندگانی این است
******
بر شاخ امید اگر بری یافتمی هم رشته خویش را سری یافتمی
تا چند ز تنگنای زندان وجود ای کاش سوی عدم دری یافتمی
******
از جمله رفتگان این راه دراز باز آمده کو که به ما گوید راز
هان بر سر این دو راهه آز و نیاز چیزی نگذاری که نمی آیی باز
******
قومی متفکرند در مذهب و دین جمعی متحیرند در شک و یقین
ناگاه منادیی در آید ز کمین کای بی خبران راه نه آن است و نه این
******
آن قصر که بهرام در او جام گرفت آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور می گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
******
دربر کارگه کوزه گری رفتم دوش دیدم دو هزار کوزه گویای و خموش
هر یک به زبان حال با من گفتند کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش
کلام آخر درباره ی «خیام نیشابوری»
قدیمی ترین مأخذی که در آن از «خیام نیشابوری»، نامی آمده، کتاب «چهار مقاله نظامی عروضی» است و خلاصه سخن «نظامی» درباره ی «خیام» آن است که : به سال 506 در «بلخ» به خدمت خواجه امام عمر خیامی رسید و در میان مجلس عشرت از وی شنید که می گفت : «گورِ من در موضعی باشد که هر بهاری شمال (باد شمال) بَر من گل افشان می کند .»
«نظامی عروضی» در دنباله ی سخنان خود آورده است که : چون در سال 530 به «نیشابور» رسیدم، چند سالی (چهار سالی) بود که از وفات «خیام نیشابوری» می گذشت ... مرا به گورستان «حیره» (نیشابور) بیرون آورد (راهنما) و بَر دستِ چپ گشتم، در پایین دیوار باغی، خاکِ او دیدم نهاده ...
اکنون مقبره ی «خیام نیشابوری» در همان محلّی که دفن شده بود، در جنوب شهر «نیشابور»، در جوار مقبره ی «امامزاده محمّد محروق» واقع است .
تهیه و تنظیم ... منیژه شهرابی
