«نورالدّین عبد الرّحمن بن احمد بن محمد» معروف به «جامی»، شاعر، ادیب، موسیقی دان و صوفی نام دار ایرانی قرن نهم، در تاریخ 24 آبان ماه سال 793 در شهر «خرگرد» شهرستان «خواف» ایران به دنیا آمد و در تاریخ 27 آبان ماه سال 871 در شهر «هرات» (در افغانستان امروزی) درگذشت .

زندگی  

از طرف پدر، نسبش به «محمد بن حسن شیبانی»، فقیه معروف حنفی سده 2 قمری می ‌رسد . پدرش اهل «دشت» (شهری در نزدیکی اصفهان) بود که در سده 8 قمری به خراسان کوچ کرد و در شهر «جام» با شهرت «دشتی» منصب قضاوت یافت و ماندگار شد .

روزگار کودکی و تحصیلات مقدماتی «جامی» در «خرگرد جام»، که در آن زمان یکی از تبعات هرات بود، در کنار پدرش سپری شد . در حدود سیزده سالگی، همراه پدرش به «هرات» رفت و در آنجا اقامت گزید؛ در همانجا به تعلم و تعلیم پرداخت و قسمت عمده حیاتش نیز در همانجا به سر آمد و از آن زمان به «جامی» شهرت یافت . وی در شعر ابتدا «دشتی» تخلص می‌ کرد، سپس آن را به «جامی» تغییر داد که خود علّت آن را تولدش در «شهر جام» و ارادتش به «شیخ الاسلام احمد جام» ذکر کرده ‌است .

«جامی» مقدّمات ادبیات فارسی و عربی را نزد پدرش آموخت و چون خانواده‌اش شهر هرات را برای اقامت خود برگزیدند، او نیز فرصت یافت تا در مدرسه «نظامیه هرات» که از مراکز علمی معتبر آن زمان بود، مشغول به تحصیل شود و علوم متداول زمان خود را همچون صرف و نحو، منطق، حکمت مشایی، حکمت اشراق، طبیعیات، ریاضیات، فقه، اصول، حدیث، قرائت، و تفسیر به خوبی بیاموزد و از محضر استادانی چون «خواجه علی سمرقندی» و «محمد جاجرمی» استفاده‌کند .

در این دوره بود که «جامی» با تصوّف آشنا و مجذوب آن شد به ‌طوری که در حلقه مریدان «سعدالدین محمد کاشغری نقشبندی» درآمد و به تدریج چنان به مقام معنوی خود افزود که بعد از مرگ مرشدش (860 ه‍ ق برابر با 1455 م) خلیفه طریقت نقشبندیه گردید . پس از گذشت چند سالی «جامی» راهِ «سمرقند» را در پیش گرفت که در سایه حمایت پادشاه علم دوست تیموری «الغ بیگ» به کانون تجمّع دانشمندان و دانشجویان تبدیل شده بود . در سمرقند نیز «نورالدّین عبدالرحمن جامی» توانست استادانش را شیفته ذکاوت و دانش خود کند . او که سرودن شعر را در جوانی آغاز کرده و در آن شهرتی یافته بود، با تکیه زدن بر مقام ارشاد و به نظم کشیدن تعالیم عرفانی و صوفیانه به محبوبیتی عظیم در میان اهل دانش و معرفت دست یافت .

«جامی» به افتادگی و گشاده ‌رویی معروف بود و با اینکه زندگی‌ای بسیار ساده داشت و هیچ گاه مدح زورمندان را نمی‌گفت، شاهان و امیران همواره به او ارادت می‌ ورزیدند و خود را مُرید او می‌ دانستند . جانشینان «الغ بیگ»، خصوصاً «سلطان حسین بایقرا» و امیر او «علیشیر نوایی» تا آخر عمر او را محترم می ‌داشتند و «اوزون حسن آق قویونلو»، سلطان محمّد فاتح پادشاه عثمانی و ملک الاشراف پادشاه مصر از ارادتمندان او بودند .

«جامی» سرانجام در سن 81 سالگی در شهر هرات درگذشت . آرامگاه او در حال حاضر در شمال غربی شهر هرات واقع و زیارتگاه عام و خاص است است .

اعتقادات مذهبی

براساس نسب و طریقت نقشبندیه و نوشته‌های جامی واضح است که وی حنفی و اهل سنت بوده، امّا چون همه اهل سنت در حُب اهل بیت حضرت محمّد مصطفی رسول الله (ص) سخنانی دارند و «جامی» نیز در این رابطه اشعاری دارد، برخی او را شیعی دانسته‌اند؛ عدّه‌ای نیز او را متمایل به عقاید اشاعره و فقهای شافعی دانسته‌ اند ... با این حال «جامی» در مدح ائمه شیعه از جمله حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)، حضرت امام حسن مجتبی (ع) و حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نیز حضرت امام سجاد (ع)، اشعاری سروده‌ است و ایشان را به صدق و عدل و شجاعت ستوده‌ است .

آن امام به حق ولی خدا

              که اسد الله غالبش نامی

دو کس او را به جان بیازردند

             یکی از ابلهی، یکی از خامی

هر دو را نام عبد رحمانست

             آن یکی ملجم، این یکی جامی

آثار جامی

از جامی ده ‌ها کتاب و رساله از نظم و نثر به زبان ‌های فارسی و عربی به یادگار مانده‌ است :

1- آثار منظوم : جامی اشعار خود را در دو مجموعه بزرگ گردآوری کرده‌است :

• دیوان‌ های سه گانه شامل قصاید و غزلیات و مقطعات و رباعیات

جامی دیوان خود را در اواخر عمر به تقلید از امیر خسرو دهلوی در سه قسمت زیر مدون نمود :

الف) فاتحة الشباب (دوران جوانی)

ب) واسطة العقد (اواسط زندگی)

ج) خاتمه الحیاة (اواخر حیات)

ادامه دارد ... منیژه شهرابی