اخلاق اجتماعى امام على (ع)

همانطور که در مقدمه آمده، بیان فضایل اخلاقی حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) بسیار دشوار است و علم ما محدود، امّا در این مبحث بسنده می کنیم به چند قطره از اقیانوس بی کران سجایای اخلاقی حضرت مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و چند نمونه از اخلاق اجتماعی این «اَبَرمرد» تاریخ بشریت، جهت کسب فیض، را بَرمی شماریم .

اخلاق اجتماعی حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) بر سه قسم است :

1) عدالت اجتماعی

2) رسیدگی به یتیمان

3) رسیدگی به جوانان

1) عدالت اجتماعى

عدالت اجتماعی خود بر چهار قسم است :

الف) عدالت در رفتار اجتماعی

ب) احترام به شخصیت انسان ها

ج) اصلاحات اجتماعی (شکستن نظام طبقاتی)

د) گسترش عدالت نسبت به حوادث پیش بینی نشده

الف) عدالت در رفتار اجتماعى

در روزگـار خـلافـت خـلیفه ی به ناحقِّ دوّم، شخصى ادعائى نسبت به حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) داشت و بنا شد در حضور خلیفه رسیدگى شود .

مدّعى حاضر شد و خلیفه خطاب به حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) گفت : اى ابا الحسن ! در کنار مدّعى قرارگیر تا حلّ دعوا کنم .

در این هنگام  آثار ناراحتى در سیماى مبارکِ حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) هویدا شد و خلیفه ی به ناحقّ، با دیدن آن، گفت : اى على ! از اینکه تو را در کنار دشمن قرار دادم، ناراحت هستی ؟

حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) فرمودند : نَه، بلکه از آن جهت که در رفتارت نسبت به ما دو نفر عدالت را رعایت نکردى نگران شدم، زیرا او را با نام صدا کردى و مرا با کُنیه و لقب (ابوالحسن) خواندى (1)، ممکن است طرف دعوا نگران شود .

ب) احترام به شخصیّت انسانها

 1- عذر خواستن از پیادگان

حـضـرت امـیـرالمـؤمـنین على (علیه السلام) سواره به راهى مى رفت و جمعى از مردم «کوفه» براى پاس داشتن حرمت حضرت امیرالمؤمنین امام على (علیه السلام) پیاده به دنبالش روان بودند .

حضرت امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) رو به آنان کرد و پرسید : آیا کارى دارید ؟

پاسخ دادند : خیر، دوست داریم به دنبال شما بیائیم .

حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) فرمود : بـرگـردیـد، زیرا همراهى پیاده با سواره، مایه ی ذلّت و خوارى پیادگان و غرور و تباهى سواره خواهد شد . (2)

حضرت امیرالمؤمنین امام على (علیه السلام) به بزرگ قبیله «شبامیان» فرمود :

«ارجَع، فَإِنَّ مَشیَ مِثلِکَ مَعَ مِثلِی فِتنَةٌ لِلوَالِی، وَمَذَلَّةٌ لِلمُؤمِنِ»

«بـازگـرد، کـه پـیـاده رفتن رییس قبیله‌اى چون تو پُشتِ سَرِ من، موجب انحراف زمامدار و زبونى مؤمن است .» (3)

2- نکوهش از آداب جاهلى ذلّت ‌بار

بـسـیـارى از پـادشـاهـان و قـدرتـمـنـدان در طـول تـاریـخ مـردم را وادار مـى کردند که در بـرابـرشان به خاک بیافتند، کُرنش کنند، خَم شوند، دست و پایشان را ببوسند و... انواع ذلّت ‌پذیرى‌ ها را برخود هموار کنند .

وقـتى حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) براى رفتن به جنگ «صفّین» به شهر «انبار» رسید، متوجه شد که مردم شهر تا حضرت امام على (علیه السلام) را دیدند، از اسب ها پیاده شده و در پیش روى آن حضرت شروع به دویدن کردند .

حضرت امیرالمؤ منین على (علیه السلام) علّت را پرسید .

گفتند : یک رسم محلّى است که پادشاهان خود را اینگونه احترام مى‌کردیم .

حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السّلام) ناراحت شده، و فرمودند :

«وَ اللّهِ مَا یَنتَفِعُ بِهذَا اُمَرَاؤُکُم !وَ إِنَّکُم لَتَشُقُّونَ عَلَى اءَنفُسِکُم فِى دُنیَاکُم، وَتَشقَونَ بِهِ فِى آخِرَتِکُم . وَ مَا اَخسَرَ المَشَقَّةَ وَرَاءَهَا العِقَابُ، وَ اَربَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الاَْمَانُ مِنَ النَّارِ ! »

«بـه خـدا سـوگـنـد ! که امیران شما از این کار سودى نبردند و شما در دنیا با این کار خود را بـه زحـمـت مـى‌افکنید و در آخرت دچار رنج و زحمت مى ‌گردید و چه زیانبار است رنجى که عذاب در پى آن باشد و چه سودمند است آسایشى که با آن امان از آتش جهنّم باشد .» (4)

ج) اصلاحات اجتماعى (شکست نظام طبقاتى)

براساس آیه 13 حجرات : «یا ایُّهَا النّاس اِنّا خَلَقناکُم مِن ذَکَرٍ وَ اُنثى» ؛ « اى مـردم مـا شـمـا را از یـک مـرد و زن آفـریـدیم، پس همه انسانها ، نژادها، قبیله‌ ها با هم برابرند» .

حضرت محمّد مصطفی رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) با همه به گونه‌اى مساوى برخورد مى کردند، امّا خلیفه اوّل و خلیفه دوّم و خلیفه سوّم بـه سنّت رسول الله (ص) عمل نکردند و انواع تبعیضات در تقسیم مدیریّت ها و توزیع بیت المال صورت گرفت که قابل چشم پوشى نبود .

خلیفه ی نابه حقّ اوّل، حتّى بزرگان «انصار» را در لشگرهاى خود فرماندهى نمى ‌داد و تنها «ثابت بن قیس» را با اصرار و اجبار به کار گماشت که «انصار» اعتراض کردند . (5)

و دوّمى و سوّمى، آنقدر در زنده شدن روح نژاد پرستى، افراط کردند که همه زبان به اعتراض گشودند .

عرب خود را بر غیرعرب برترى مى‌ داد، «بنى امیّه» همه مراکز کلیدى کشور را در زمان خلیفه ی نابه حقّ دوّم و به خصوص در زمان خلیفه ی نابه حقّ سوّم در دست گرفتند و یک نظام طبقاتى جاهلى به وجود آوردند، که شباهتى با جامعه حضرت محمّد مصطفی رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نداشت .

حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) یکى از اهدافش، شکستن بافت طبقاتى ظالمانه موجود جامعه بود . وقتی موجودى بیت المال را مساوى تقسیم کرد، اعتراض امتیاز خواهان بلند شد، به همه سه (3) درهم داد و براى خودش هم سه (3) درهم برداشت و به آزاد کرده ی خودش، «قنبر» هم سه (3) درهم داد . برخلاف شیوه ‌هاى سه خلیفه قبلى، بزرگان انصار را ولایت داد، از قریش و بنى هاشم هم استفاده کرد و حـتّى در نشستن و برخاستن نیز چونان حضرت محمّد مصطفی رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) عدالت رفتارى را رعایت کرد .

روزى «اشـعـث بن قیس» بر حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) وارد شد، دید که حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) در مـیـان عـرب و غـیرعرب از نژادهاى گوناگون نشسته است و جاى خالى براى او نیست، با ناراحتى به حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) اعتراض کرد که :

اى امیرمؤمنان، سرخ پوستها بین ما و تو فاصله انداختند . (6)

حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) خشمناک شده، به او فرمود : چه کسى مرا بر این آدم هاى چاق و فربه یارى مى‌ دهد ؟

و نپذیرفت که ایرانیان و غیرعرب پراکنده شوند، تا «اشعث بن قیس»، و دیگر بزرگان عرب در کنار حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) بنشینند . (7)

و در تـقـسیم مساوى بیت المال به حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) اعتراض کردند و گفتند : آیـا ایـن عدالت است کـه بین ما و آنان که با شمشیر ما مسلمان شدند یا بنده آزاد شده ما  هستند، یکسان عمل کنید و به همه سه (3) درهم بدهید ؟

د) گسترش عدالت نسبت به حوادث پیش بینی نشده

اینک نمونه ای از گسترش عدالت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، در زمان جنگ برای «احیاء حقوق انسانی در جامعه» را بیان می کنیم :

چون لشگر «بصره»، پس از شکست در «جنگ جَمَل» فرار کردند و به شهر هجوم مى ‌بردند، زنى حامله از فریادها و هیاهوى فراریان، به شدّت ترسید و بچّه او سِقط شد . پس از مدّتى کوتاه آن زن نیز فوت کرد .

وقتى خبر به حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) رسید، ناراحت شده، چنین قضاوت کرد : «دیه آن کودک و دیه آن مادر را از بیت المال به خانواده‌اش  بپردازید» . (8)

بـا اینکه مردم «بصره» از شورشگرانى بودند که با حضرت امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) جنگیدند، چنین قضاوت عادلانه‌اى عقل ها را به شگفتى وامى دارد .

آری این چنین است فضیلت مولایمان امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) که در زمانه ای که مردم شهری، همچون «بصره» به ناحق برعلیه ایشان شمشیرهای برّان می کِشند، کوچکترین بی عدالتی را در جامعه برنمی تابد .

ادامه دارد ... منیژه شهرابی