خواجه طوسی و هلاکوخان مغول

از آنجا که وجود «اسماعیلیان» حاکمیت و قدرت سیاسی مغولان را به خطر می‌انداخت، «هلاکوخان» در سال 651 ق. با اعزام لشکری به «قهستان» آنجا را فتح کرد . «حاکم قلعه» پس از مشورت با «خواجه نصیر»، علاوه بر تسلیم کامل قلعه، از مغولان اطاعت کرد و چندی پس از آن در سال 656 ق. تاج و تخت اسماعیلیان در ایران برچیده شد و بدین سان «خواجه نصیر» بزرگترین گام را در جلوگیری از جنگ و خونریزی و قتل عام مردم برداشته، از این رو نزد خان مغول احترام و موقعیت ویژه‌ای یافت . «هلاکوخان»، همچنین در «فتح بغداد» و کُشتن آخرین «خلیفة عباسی»، از نظرهای «خواجه طوسی» بهره گرفت . «معتصم» (آخرین خلیفه عباسی) در دوران حکومت خود، علاوه بر لهو و لعب، به خونریزی مسلمانان پرداخت . عده‌ای از شیعیان بغداد به دست پسرش (ابوبکر) به خاک و خون کشیده شدند و اموالشان به غارت رفت .

مقام علمی و ارزش فکری «خواجه نصیرالدین طوسی» موجب شد تا «هلاکو»، او را در شمار بزرگان خود دانسته، نسبت به حفظ و حراست از جان وی کوشا باشد و او را در همه سفرها به همراه خویش دارد . «خواجه نصیرالدین» که در آن ایام، دارای مقام و صاحب نفوذ شده بود، از موقعیت استفاده کرد و خدمات بسیاری به فرهنگ اسلام و کشورهای مسلمان روا داشت که برخی از آنها عبارت‌اند از :

32. انجام کارهای علمی و فرهنگی و نگارش کتابهای ارزشمند .

32. جلوگیری از به آتش کشیدن کتابخانة بزرگ حسن صباح در قلعة الموت به دست مغولان .

32. نجات جان دانشمندان و علمایی همچون ابن ابی الحدید (شارح نهج البلاغه) و برادرش موفق الدوله و عطاملک جوینی که بی‌ رحمانه مورد غضب و خشم مغولان قرار گرفته بودند .

32. جذب و حل شدن قوم مغول در فرهنگ و تمدن اسلامی به دست خواجه، به گونه‌ای که موجب شد مغولان به اسلام روی آورند و از سال 694 ق. اسلام دین رسمی ایران قرار بگیرد .

32. جلوگیری از تهاجم آنان به کشورهای مسلمان .

32. تأسیس رصد خانة مراغه در سال 656 ق.، با همکاری جمعی از دانشمندان .

32. احداث و تجهیز کتابخانه بزرگ رصد خانه در مراغه .

شاگردان

32. «جمال الدین حسن بن یوسف مطهر حلی» (علامه حلّی – متوفی 726 ق)، از دانشوران برزگ شیعه بود که آثار گران سنگی از خود به جای نهاد . وی شرح هایی نیز بر کتاب های خواجه نگاشت .

32. «کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی»، حکیم، ریاضیدان، متکلم و فقیه بود و عالمان بزرگی از محضرش استفاده کردند. وی گرچه در رشتة حکمت زانوی ادب و شاگردی در مقابل «خواجه» بر زمین زد، از آن سو خواجه از درس فقه وی بهره‌مند شد . این «محقق بحرینی» شرح مفصلی بر نهج البلاغه نوشته که به «شرح نهج البلاغة ابن میثم» معروف است .

32. «محمود بن مسعود بن مصلح‌ کازرونی»، معروف به «قطب‌الدین شیرازی» (متوفی 710 ق.) او از شاگردان ممتاز خواجه ‌است، وی در چهارده سالگی به جای پدر نشست و در بیمارستان به طبابت پرداخت . سپس به شهرهای مختلفی سفر کرد و علم هیئت و «اشارات ابوعلی» را از محضر پُرفیض «خواجه نصیر» فرا گرفت . «قطب الدین»، کتاب هایی در شرح قانون ابن سینا و در تفسیر قرآن نوشته‌ است .

32. «کمال الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی» (642723 ق.)، حنبلی مذهب و معروف به «ابن الفُوَطی» بود . این دانشمند مدت زیادی در محضر خواجه علم آموخته‌ است . وی از تاریخ نویسان معروف قرن هفتم است و کتاب های «معجم الآداب»، «الحوادث الجامعه» و «تلخیص معجم الالقاب» از آثار اوست .

32. «سید رکن الدین استرآبادی» (متوقی 715 ق.) از شاگردان و همراهان خاصّ خواجه بوده و شرح‌ هایی بر کتاب های استاد خویش نوشته و علاوه بر تواضع و بردباری، از احترامی افزون برخوردار بوده ‌است . وی در «تبریز» به خاک سپرده شده ‌است .

 برخی دیگر از شاگردان «خواجه نصیر» عبارتند از :

• ابراهیم حموی جوینی
• اثیر الدین اومانی
• مجدالدین طوسی
• مجد الدین مراغی

آثار

زندگی او بر پایه دو هدف اخلاقی و علمی بنا نهاده شده بود . او در بیشتر زمینه ‌های دانش و فلسفه، تألیفات و رسالاتی از خود به یادگار گذاشته که بیشتر عربی هستند، امّا برخی از نوشته‌ های وی به زبان پارسی بوده‌اند . از معروفترین آثار او به پارسی، «اساس الاقتباس» و «اخلاق ناصری» را می ‌توان یاد کرد . وی در «اخلاق ناصری» رستگاری راستین انسان ‌ها را در «سعادت نفسانی»، «سعادت بدنی» و «سعادت مدنی» می‌ داند و این نکته نشان می ‌دهد که خواجه در مسائل مربوط به بهداشت جسمانی و روانی هم کارشناس بوده ‌است .

«خواجه نصیر» حدود یکصد و نود کتاب و رساله ی علمی در موضوعات متفاوت به رشتة تحریر درآورد ، که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود :

32. تجریدالاعتقاد : که در موضوع کلام نگاشته شده و به دلیل اهمیت فوق العادة آن مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و شرح های بسیاری پیرامون آن نوشته شده‌ است .

32. شرح اشارت بوعلی سینا : این کتاب شرحی بر اشارات بوعلی سینا است .

32. قواعد العقاید

32. اخلاق ناصری یا اخلاق طوسی

32. آغاز و انجام

32. تحریر مجسطی

32. تحریر اقلیدس

32. تجریدالمنطق

32. اساس الاقتباس

32.    زیج ایلخانی

32.    آداب البحث

32.    آداب المتعلمین

32.    روضةالقلوب

32.    اثبات بقاء نفس

32.    تجرید الهندسه

32.    اثبات جوهر

32.    جامع الحساب

32.    اثبات عقل

32.    جام گیتی نما

32.    اثبات واجب الوجود

32.    الجبر و الاختیار

32.    استخراج تقویم

32.    خلافت نامه

32.    اختیارات نجوم

32.    رساله در کلیات طب

32.    ایام و لیالی

32.    علم المثلث

32.    الاعتقادات

32.    شرح اصول کافی

30. کتاب الکل

31. صور الکواکب

32. تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار

 خانواده

«خواجه نصیر»، سه پسر از خود به یادگار نهاد : «صدرالدّین علی»، فرزند بزرگ او که همواره در کنار پدر و همگام با او بود و در فلسفه، نجوم و ریاضی بهره ی کافی داشت . دومین فرزندش «اصیل الدین حسن» نیز اهل دانش و فضیلت بود و در زمان حیاتش اغلب به امور سیاسی مشغول بود . فرزند کوچک «خواجه فخر الدین محمّد» بود که ریاست امور اوقاف در کشورهای اسلامی را به عهده داشت .

منبع : ویکی پدیا (با دخل و تصرّف و ویرایش ... منیژه شهرابی)